به گزارش سرویس فرهنگی قدس انلاین علم و سوادآموزی در تهران دوره ی قاجار ابتدا از مکتب خانه ها شروع گردید ولی در اندک زمانی مدارسی به شکل و شیوه ی جدید جایگزین مکتب خانه ها گردید به نحوی که طی آمارگیری سال 1269 ﻫ.ق تعداد مدارس 19 باب، مکتب خانه ها 14 باب، چاپخانه 12 باب، صحافی و کتاب فروشی 28 باب معرفی شده بود و در سرشماری دوم یعنی در حدود سال های 1286 ﻫ.ق تعداد این مدارس به 35 باب افزایش یافته بود، به نحوی که جمعیت کل تهران در این سال با احتساب سپاهیان ساکن و حاضر در تهران در حدود 155736 نفر بود.
با وجود پایتخت قرار گرفتن تهران پس از حکومت قاجار در اندک زمانی مدارسی به سبک و سیاقی جدا از مکتب خانه ها ایجاد گردیدند که شاید اشاره به تعدادی از آن ها خالی از لطف نباشد، به نحوی که دکتر نورالله کسایی آن ها را چنین ذکر می کند.

مدرسه دارالشفاء
تاریخ بنای دارالشفاء به اوایل سلطنت فتحعلیشاه قاجار (1212- 1250 ق) برمی گردد. این مدرسه را نخست برای بیمارستان ساختند، از این رو به دارالشفاء معروف شد. از گزارش اعتمادالسلطنه چنین برمی آید که دارالشفاء پیش از مسجد جامع جدید دارالخلافه بنا گردیده. این مسجد که آن هم توسط این شاه قاجار ساخته شده در جنوب دارالشفاء قرار داشته است.
از فعالیت های درمانی و بیمارستانی دارالشفاء در روزگار فتحعلیشاه اطلاعی در دست نیست و نیز اینکه به دلایلی نامعلوم این مرکز درمانی به مدرسه تبدیل شده است. تا آغاز عصر ناصرالدین شاهی (1264- 1313 ق) نیز از استادان و دانشجویان دارالشفاء اطلاعاتی در دست نمی باشد.

مدرسه صدر
این مدرسه که از برکت استاد فرزانه و عارف گرانمایه اش آقا محمدرضا قمشه ای نامی جاودانه یافته است، به احتمال دومین مدرسه ساخته شده در تهران عصر قاجاران است که در انتساب به بانیش میرزا شفیع مازندرانی صدر اعظم عصر فتحعلی شاهی به مدرسه صدر معروف شد.
معتمدالدوله میرزا شفیع خان مازندرانی (م 1234 ق) که از 1214 ق پس از عزل حاج ابراهیم کلانتر شیرازی به وزارت در دستگاه فتحعلیشاه قاجار رسید، از سال 1220ق به مقام صدر اعظمی ارتقا یافت و تا آخر عمر این منصب را با لقب صدر بر عهده داشت. او در ضلع غربی جلوخان مسجد شاه مدرسه ی کوچک صدر را بنا کرد. این مدرسه که یکی از مهمترین مدارس تهران بود، در جلوخان مسجدشاه، به مساحت 1836 مترمربع قرار داشت.

مدرسه مروی
این مدرسه معروف در خیابان ناصریه و در بازارچه مروی بنا گردید. صحن آن مربع مستطیل و دارای حجره های متعدد و سه جایگاه تدریس و یک کتابخانه مشتمل بر کتب قدیمه بود و نیز اطاق هایش گنجایش اقامت و تحصیل 200 نفر را داشت.
بانی این مدرسه محمد حسین خان قاجار مروی ملقب به فخرالدوله یا فخرالملک (م4- 1233 ق) از رجال بزرگ قاجار و از ندیمان خاص فتحعلیشاه (1212- 1250 ق) بوده است و این مدرسه در انتساب به او به مدرسه خان مروی یا مدرسه فخریّه شهرت یافته است.
مدرسه در مدخل کوچه و بازارچه ای ساخته شد که در انتساب به خان مروی به کوچه و بازارچه مروی معروف شد. که هم اکنون در خیابان ناصر خسرو روبروی شمس العماره قرار دارد و دبیرستان بزرگ مروی در دوره های اخیر در زمین های موقوفه مدرسه روبروی مدرسه و مسجد خان مروی ساخته شد که هر دو هم اکنون دائر است.
بنای مدرسه که به احتمال در 1228ق آغاز شده بود در فاصله سال های 1231- 1232 ق به پایان رسید. در کتیبه بالای ایوان شمالی روبروی در ورودی مدرسه این نوشته به چشم می خورد: «قد تَمّ هذاالبنیان القوامة الارکان به توفیق الملک المُستعان فی ایام السُلطان الاَعظم وَ الخاقان الاَکبر السُلطان فَتحعَلیشاه قاجار سنه 1232» اما در این مصراع از بیت:
منشی طبع سبا از پی تاریخش گفت
که «مدرس سزد این مدرسه را ادریسی»
گویا پایان بنا در تاریخ 1231 ق می باشد.

مدرسه قاسم خان
بانی این مدرسه امیر محمد قاسم خان یا قاسم خان پسر سلیمان خان قاجار قوانلو از رجال بزرگ دربار ناصرالدین شاهی و پدر مهدعلیا همسر شاه بوده است. قاسم خان این مدرسه را در ارک سلطنتی یعنی در اندرونی کاخ های شاهی ساخته است. تاریخ بنای مدرسه قاسم خانی به اوایل سلطنت ناصرالدین شاه (1264- 1313 ق) بازمی گردد. پس از قاسم خان به دستور مهد علیا فضای این مدرسه توسعه یافت و بر تعداد اتاق های درسی و مسکونی آن افزوده شد.

مدرسه شیخ عبدالحسین
این مدرسه را شیخ عبدالحسین تهرانی ملقب به شیخ العراقین (م 1286 ق) بنا بر وصیت میرزا تقی خان امیرکبیر از ثلث ما ترک او بنا کرد. شیخ عبدالحسین را، که مرحوم مصطفوی او را آذربایجانی مقیم تهران معرفی کرده از روحانیون پاکدامن و مورد توجه امیرکبیر بوده است. وی در سال 1270 ق پس از فاجعه قتل امیرکبیر که رابطه خاندان او با سلطنت قاجار گسست، از محل دو سوم ماترکی که بازماندگان امیر در تبریز در اختیارش نهاده بودند مسجد و مدرسه ای را در بازار ترک های تهران ساخت که مدرسه به نام خود شیخ عبدالحسین و مسجد از آن رو که آذری های مقیم تهران در ایام محرم مجالس سوگواری خود را در آن برپا می کردند به مسجد آذربایجانی ها معروف گردید.

مدرسه سپهسالار قدیم
این مدرسه به فاصله اندکی پس از مدرسه خان مروی در انتهای بازارچه مروی در محله حیات شاهی کوی عودلاجان و در شرق مدرسه مروی بنا شده است.
بنیان گذار این مدرسه میرزا محمدخان سپهسالار قاجار (4- 1283ق) صدر اعظم و دایی ناصرالدین شاه بوده است که در انتساب به او به مدرسه سپهسالار قدیم در برابر سپهسالار جدید (ساخته میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی) معروف گردید.
مدرسه سپهسالار قدیم فضایی فراخ و مشجر و شبستانی کشیده شرقی غربی دارد با ستون ها و سرستون های سنگتراش استوار که از نظر معماری از بناهای خوب سده سیزده هجری است.
محمدخان برای این مدرسه موقوفات قابل ملاحظه در نظر گرفته که به سبک مدرسه خان مروی استادان و طلاب شاغل به تحصیل و مقیم در آن از محل درآمد این موقوفات روزگار می گذراندند. بخشی از این موقوفات اکنون دایر است و طبق نص وقفنامه صرف نوسازی و حقوق متولی و مدرسان و امام جماعت مدرسه می شود.
این مدرسه کتابخانه ای نیز به بزرگی مدرسه مروی دارد. رسیدگی به کار کتابخانه و کتابدار طبق نظر واقف بر عهده مدرس مدرسه بوده است. حفظ و نگهداری و امانت دهی و زمان تحویل و شیوه کتابداری نیز که در وقفنامه به تفصیل ذکر شده از جمله وظایف کتابدار بوده است. اکنون نیز تعدادی از کتاب های خطی و چاپی باقی مانده و در کتابخانه موجود است.

مدرسه عالی سپهسالار
مدرسه سپهسالار یا مدرسه سلطانی یا ناصری (منسوب به ناصرالدین شاه) که در انتساب به واقف و بنیانگذار آن حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی (م 1298 ق) و در برابر مدرسه سپهسالار قدیم به مدرسه سپهسالار جدید شهرت یافته (و پس از انقلاب نام شهید مطهری را بر آن نهاده اند) از مدارس بزرگ و عالی و باشکوه اواسط عصر ناصرالدین شاهی که در ضلع شرقی باغ بهارستان (میدان بهارستان از ساخته های همین سپهسالار) بنیاد گردید و بعدها با استقرار حکومت مشروطه مجلس شورای ملی را در شمال آن ساختند.

منابع:
1- فارسی پویا، اقبال. مدارس جدید در دوره ی قاجاریه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1377.
2- نجمی، ناصر. تهران در گذر زمان، تهران: گوتنبرگ، 1377.
3- کسایی، نورالله. مدارس قدیم تهران در عصر قاجار، نشریه نامه فرهنگ، شماره 30.